مقدمه

افزایش بیکاری به همراه تخريب فزاينده منابع و اهمیت ندادن به دارایی‌های هر منطقه، از چالش‌های فرهنگی و اقتصادی اکثر کشورهای در حال توسعه از جمله ایران است. اين عوامل در مناطق روستايی دارای پيچيدگی بوده است. از اين رو، نیاز است که صنعتی شدن روستاها به عنوان فونداسیون راهبرد توسعه آينده شخص، جامعه روستایی و در نهایت کشور مورد بحث و اهمیت قرارگیرد. متخصصان و محققان معتقدند که صنعتی شدن و برنامه‌ریزی مطلوب صنايع در مناطق روستايي به عنوان يک شتابدهنده در جهت ايجاد توسعه پايدار، به عنوان راهکاری جهت برطرف کردن مشکل فقر مناطق روستايی و بيکاری و عاملی رضایت بخش براي مناطق محروم روستايی محسوب می‌شود. بنابراين، برای دستیابی به توسعه روستایی با توجه به عدم توان بخش کشاورزی نسبت به تأمین اشتغال کامل و بهینه نیروی انسانی، محدودیت زمین، مرتع، مکانیزه شدن کشاورزی و کوچک بودن اراضی زراعی و باغی در نواحی روستایی، توجه به صنایع تبدیلی کشاورزی و رونق دادن آن در نواحی روستایی امری ضروری است. این موضوع علاوه بر اشتغال‌زایی، از هدر رفت محصولات کشاورزی و تبدیل به محصولاتی با اهمیت غذایی مساوی یا حتی بالاتر با ماندگاری بیشتر دارای اهمیت خواهد بود.

دلیل عمده مهاجرت روستاییان

یکی از بزرگترین مشکلات اقتصادی بخش کشاورزی ایران از قدیم الایام پائین بودن میانگین درآمد روستائیان بوده است. کسب درآمد پایین، دلیل بسیاری از نابسامانی‌ها از جمله گسترش فقر، نابرابری، مهاجرت و… است. پائین بودن درآمد روستائیان دارای دلایل زیادی است، که یکی از مهمترین آن‌ها بیکاری پنهان و آشکار موجود در بخش کشاورزی است که علت آن نیز عدم قابلیت اشتغال‌زایی در این بخش می‌باشد. بخش کشاورزی از لحاظ به کارگیری نیروی انسانی با مشکلات فراوانی روبروست و هرچه زمان می‌گذرد، به تعداد این مشکلات افزوده خواهد شد. ناتوانی بخش کشاورزی در جذب نیروی انسانی و رشد جمعیت جویای کار، افزایش تقاضای کار از سوی زنان، کم و کوچک بودن واحدهای زراعی و باغی در روستاها باعث فشار بیش از حد بر زمین شده است. زیاد بودن افراد شاغل در این بخش باعث کاهش بهره‌وری نیروی کار شده و بیکاری در روستاها را گسترش داده است. این امر و بیکاری‌های فصلی باعث کاهش درآمد روستائیان و ایجاد انگیزه مهاجرت به شهرها گردیده است.

صنایع کوچک روستایی

اکنون به نظر می‌رسدکه تنها راهکار برای حل مشکلات روستاهای مشغول به فعالیت کشاورزی، استقرار صنایع کوچک روستایی است. نظریه صنعتی شدن مناطق روستایی به عنوان یک شتابدهنده در جهت ایجاد اشتغال پایدار به عنوان یکی از ضرورت‌های موجود برای این عمل به اختصار مورد بررسی قرار می‌گیرد. اشتغال‌زایی در بخش کشاورزی و صنایع تبدیلی کشاورزی را می‌توان راهی مناسب برای ایجاد اشغال در این روستاها دانست و در این میان صنایع روستایی برای راهکار اشتغالزایی و افزایش درآمد روستائیان، نسبت به سایر فعالیت‌های غیرکشاورزی مفیدتر و سودآورتر است. صنعتی شدن روستا و گسترش واحدهای فعالیت‌های غیرکشاورزی، عاملی مهم در افزایش رفاه، تأمین کالاها و خدمات ضروری برای خانواده‌های فقیر روستایی است. به دلیل زمان بر بودن و هزینه های اولیه بالا، به منظور صنعتی کردن روستاها، بهتر است در روستاهای با محوریت کشاورزی از صنایع تبدیلی کشاورزی بهره برد. در صورتی که صنعت آن روستا به درستی انتخاب نشود نه تنها نتیجه مثبت نخواهد داشت، بلکه تاثیری منفی بر روحیه جوانان آن روستا خواهد داشت. بنابراین، برنامه ریزی توسعه روستایی دراین زمینه باید با بهره گیری از تحلیل موقعیت و ارزشیابی پتانسیل‌های محیط، زمینه‌های هماهنگی جامعه روستایی را با محیط خود فراهم آورد. bonus new member

صنعتی شدن روستاها

صنایع کوچک روستایی(کارگاهی) به لحاظ توانایی بالایی که در جذب نیروی کار دارند، منابع مهمی برای اشتغالزایی و کسب درآمد در سطح روستا می‌گردد. صنایع روستایی به علت مواردی مانند نیاز به سرمایه‌گذاری کم در مقایسه با صنایع بزرگ، هزینه تولید به نسبت مناسب، امکان استفاده مناسب از محصولات و امکانات موجود در نواحی روستایی، افزایش بهره‌وری از محصولات خام کشاورزی و ایجاد ارزش افزوده در تولید بخش کشاورزی، می‌تواند نقش بسیار مهمی را در توسعه اقتصادی مردم آن روستاها ایفا کند. با توجه به جايگاه بخش کشاورزی در اقتصاد، به ویژه اهميت اين بخش در امر امنيت غذايي و میزان فعالیت موثر در شهرها و روستاهای نام‌آور در حوزه کشاورزی مانند شهرستان سمیرم اصفهان که مهد سیب خاورمیانه نام دارد؛ يکی از عوامل مهم اين بخش که می‌تواند نقش مهمی در جلوگيری از ضايعات، ايجاد تقاضا، افزايش ارزش افزوده و ايجاد اشتغال در بخش کشاورزی ايفا كند، صنايع تبديلی و تکميلی روستايی است که عمدتا در قالب صنايع کوچک از نظر تعداد نیروی انسانی ايجاد می‌شوند. با توجه به اين‌كه صنايع كوچك و متوسط به طور معمول خیلی بيشتر از صنايع بزرگ به نیروهای انسانی ماهر و غیرماهر اما محلی وابسته هستند، در نتيجه به صورت غيرمستقيم باعث ايجاد فرصت‌های شغلی ناب با ارزش افزوده بالا می‌شوند. اين صنايع به سرمايه اندکی به ازای هر نفر نيروی كار نياز دارند، در حالی كه چنين شرايطی به طور عمده در صنايع بزرگ فراهم نیست و نخواهد بود.

شهرستان سمیرم، نقطه عطف صنایع تبدیلی

حال که با اهمیت موضوع به صنعتی شدن روستاها آشنا شدید، سعی بر آن داریم که به عنوان نمونه یکی از صنایع کوچک روستایی استان اصفهان را از ابتدا تا انتها مورد بررسی قرار دهیم. شهرستان سمیرم در جنوب استان اصفهان واقع شده و از قطب‌های توریستی استان می‌باشد. از القاب این شهرستان به «بام ایران» و «سرزمین هزار چشمه» می‌توان اشاره کرد. شهرستان سمیرم از نظر منابع طبیعی و آبی، بهترین شهرستان استان اصفهان محسوب می‌شود. این شهرستان رتبه اول تولید سیب مرغوب در کشور را دارا می‌باشد. صنعت کشاورزی یکی از بزرگ‌ترین بخش‌های فعال شهرستان سمیرم اصفهان است. شهرستان سمیرم مساحتی حدود ۳۶ هزار هکتار باغ در استان اصفهان، نزدیک به ۵۰ درصد مساحت باغ‌های استان را از آن خود کرده و بیش از ۹۰ درصد مردم این شهرستان باغدار و کشاورز بوده و تولید عمده سیب در این شهرستان، اقتصاد را وابسته به این محصول کرده است. شهرستان سمیرم به عنوان قطب باغداری استان، بیشترین تولید سیب را دارد که طبق تحقیقات به عمل آمده(ایرنا) در سال 1398 میزان 190 هزار تن سیب در این شهرستان برداشت شده که، ۱۰ درصد آن درجه سه، حدود ۵۰ درصد درجه ۲ و ۴۰ درصد این درجه یک بوده است. قیمت توافق شده با کشاورزان در آن سال برای سیب درجه یک 2000 تومان و سیب درجه دو 1000 تومان بوده، که البته به کیفیت سیب نیز بستگی دارد و ممکن است تا حدودی این نرخ کم و زیاد انعطاف داشته باشد. با توجه به اطلاعات داده شده، این سوال پیش می آید که آیا این میزان سیب در طول چند ماه مصرف می شود؟ با توجه به فراوانی این محصول، نحوه نگهداری چگونه است؟ موراد مصرفی این محصول چگونه است؟ آیا این محصول صرفا به عنوان میوه مصرف می‌گردد؟

راهکارهای به حداقل رساندن ضایعات کشاورزی

برای پاسخ به سوالات عنوان شده، این نکته قابل اهمیت است که موارد توزیع و مصرف با توجه به شرایط کشور متفاوت می‌باشد! در صورتی که شرایط صادرات محیا باشد، با توجه به شرایط تحریم و … میزانی از سیب درجه یک صادر می‌شود. در سال‌های قبل از تحریم، عمده سیب تولیدی سمیرم به کشورهای حاشیه خلیج فارس صادر می‌شد و در سال گذشته با توجه به مشکلات دیپلماسی و تحریم محصولات و کالاهای ایرانی با قوانین لحاظ شده عربستان، این محصول در سردخانه‌ها مانده و به طوری که حتی از مرزهای عراق نیز پس فرستاده شد. حال سوال پیش می‌آید؛ این میزان سیب را می‌توان در سرخانه نگاه داشت؟ هزینه نگهداری این محصول در سردخانه، توجیه دارد؟ بعد از نگهداری در سردخانه، در نهایت این محصول چه می‌شود؟ آیا محصول بعد از خارج شدن از سردخانه کیفیت محصول قبل از نگهداری در سردخانه را دارد؟

محوریت فعالیت روستاییان

اگر تک‌تک این سوالات را پاسخ دهید، متوجه خواهید شد به دلیل عدم برنامه‌ریزی صحیح در حوزه کشاورزی و منابع طبیعی و خدادادی که شامل؛ آب و هوای مساعد کشاورزی، خاک حاصلخیز و … نادیده گرفته می‌شود. زمان آن رسیده که اگر دولت مردان و سیاستمداران کشور به فکر صنعت کشاورزی و کشاورزان نیستند، خودمان برای بهبود وضعیت و شرایط زندگی ایده‌آل تلاش کنیم، تا حداقل زحمت یک سال کشاورزیمان به هدر نرود و سیبی که می‌تواند به صورت‌های مختلف خوراک انسان باشد، کنار جاده‌ها و دره‌ها و در خوشبینانه‌ترین حالت خوراک دام نشود. بهترین و مناسب‌ترین نوع اشتغال‌زایی در شهرها و روستاهایی مانند سمیرم که محوریت فعالیت آن‌ها کشاورزی است، صنایع تبدیلی کشاورزی می‌باشد. صنایع تبدیلی ارتباط دو بخش صنعت و کشاورزی را به میزان قابل توجهی افزایش می‌دهد،که این امر منافع زیادی را ابتدا برای کشاورز و در نهایت برای کشور به همراه دارد. صنایع تبدیلی می‌توانند بهترین عامل برای صنعتی شدن این گونه روستاها را هموار کنند و منجر به امنیت غذایی کشور شوند. در صنایع تبدیلی از محصولات کشاورزی به‌عنوان مواد اولیه استفاده می‌شود و این امر می‌تواند دلیلی برای بهره‌گیری بهتر از محصولات کشاورزی باشد.

صنایع تبدیلی

صنایع تبدیلی و یا تکمیلی به صنعتی گفته می‌شود که فرآوری محصولات کشاورزی را بر عهده دارد و علاوه بر این که ارزش‌افزوده ایجاد می‌کند، از هدر رفت زحمت تولیدکنندگان جلوگیری می‌کند. در حقیقت این صنعت به تبدیل محصولات خام کشاورزی به مواد مختلف و قابل‌مصرف می‌پردازد یا به عبارتی مواد و کالای خام را به نیمه ساخته و یا آماده‌ی مصرف تبدیل می‌کند. صنایع تبدیلی و تکمیلی یکی از زیرشاخه‌های مهم رشته کشاورزی محسوب می‌شود. ایجاد این صنعت در روستاها از میزان بیکاری‌های دائمی و فصلی کم می‌کند و کمک زیادی به توسعه بخش کشاورزی می‌کند. ساده تر از آنچه که فکرش را بکنیم می‌توانیم این صنعت را گسترش دهیم. در شهرستان و روستاهایی مانند سمیرم که محصولات کشاورزی فراون وجود دارد با خرید دستگاه خشک‌کن که در ظرفیت‌های متفاوت وجود دارد، به طوری که هر کشاورز یا باغدار در فضایی حدود 20 متر مربع در محلی که آب برای شستشوی محصول و گاز و برق برای راه‌اندازی دستگاه داشته باشد به راحتی می‌تواند محصول خود را خشک کند و ارزش افزوده قابل توجهی برای خود ایجاد کند. دستگاه خشک‌کنی که حداکثر میزان بارگیری 300 کیلو باشد برای یک نفر نیرو جهت خشک کردن مناسب می‌باشد، به صورتی که موقع فرآیند خشک کردن محصول توسط دستگاه عملیات شستشو و برش یا … را انجام و آماده وارد شدن به دستگاه خشک‌کن کند. بهتر است که با ذکر مثالی جهت تفهیم هر چه بهتر این موضوع را دنبال کنیم. طبق آمار به دست آمده در سال 98 قیمت سیب درجه دو کیلویی 1000 تومان بوده که برای خشک کردن 1 کیلو چیپس میوه احتیاج به 10 کیلو سیب تازه می‌باشد که مجموع هزینه محصول خام 10 هزار تومان است. یعنی جدا از بحث هزینه خرید دستگاه که می‌توان از 20 میلیون شروع به خرید دستگاه خشک‌کن کرد، بهتر است که برای پایین آمدن هزینه‌های جاری از دستگاه خشک‌کن گازی فوق کم مصرف، با کیفیت خوب استفاده کرد. در بدترین حالت مجموع هزینه نیروی انسانی، دستگاه، مصرف انرژی و … 20 هزار تومان می‌شود. با توجه به توضیحات بالا کیلو چیپس میوه با قیمتی حدود 40 هزار تومان تولید می‌شود، در صورتی که مبلغ فروش یک کیلو چیپس میوه حداقل 90 هزار تومان است. به همین دلیل صنایع تبدیلی اگر در موقعیت جغرافیایی خوب و با توجه به محصول آن منطقه ارزش افزوده خوبی دارد. بسیاری از کسانی که پا به این عرصه می‌گذارند، پس از مدتی به فکر گسترش و حتی صادرات محصولاتشان به کشورهایی که بازار فروش خوبی دارن، سوق داده می‌شوند.